VAN ROSSEM, M., Waarom is de burger boos? Maarten van Rossem over hedendaags populisme. A’dam, Uitg. Nw A’dam, 2010, 126 pp. – ISBN 978 90 468 0705 7Ja, waarom is de burger eigenlijk boos? In dit dunne boekje buigt de Utrechtse hoogleraar Maarten van Rossem zich over de opkomst en bloei van de moderne populistische bewegingen, in het bijzonder die in Nederland.
De burger maakt zich zorgen over de omvangrijke immigratie en de vermeende negatieve effecten daarvan op de Nederlandse samenleving. Vooral de moslimimmigranten en hun kinderen gedragen zich zo anders dat ze door veel Nederlanders als bedreigend worden ervaren. Ze vrezen dat hun eigen cultuur op termijn in de verdrukking komt. En de burger is boos op de traditionele partijen die het immigratieprobleem in zijn ogen jaren hebben laten versloffen.
Populistische partijen in heel Europa hebben deze zorgen een naam gegeven. Ze beweren met steeds radicalere maatregelen iets te zullen doen aan de nakende ‘islamisering’ van de nationale cultuur. Het is vijf voor twaalf. Als we nu geen radicale maatregelen nemen, is het binnen enkele decennia afgelopen met onze cultuur.
Het kernidee van elke populistische beweging is de theorie dat het volk een werkelijk bestaand en levend organisme is, één en ondeelbaar, homogeen en deugdzaam. Het volk heeft een zeer specifieke eigen cultuur en levenswijze, die wortelt in zijn geschiedenis. Wie niet deelt in de historisch bepaalde cultuur en levenswijze van het volk, behoort tot de gevreesde ‘anderen’.
Volgens de populisten hebben de traditionele partijen het volk in de steek gelaten. Ze zijn elitair en alleen uit op eigen voordeel. Het volk wordt door hen gemanipuleerd, betutteld en uitgebuit. Er is een samenzwering aan de gang tegen het volk. De populisten claimen het volk werkelijk te vertegenwoordigen en beweren te staan voor de ware volkswil. Zij zijn de enige ware democraten.
Populisten hebben al succes sinds de democratie bestaat. De democratie mag dan wel heerschappij van het volk door het volk betekenen, het is niet het volk zelf dat regeert. De vertegenwoordigende democratie kent ingewikkelde instellingen zoals de rechtsstaat, het parlement met twee kamers en de politieke partijen. Die geven de burgers-kiezers vaak het gevoel dat zij niets te vertellen hebben. De parlementaire democratie mag dan het enige stabiele, goed gecontroleerde democratische systeem zijn dat we kennen, ze lokt altijd weer een gevoel van machteloosheid uit.
In die kloof tussen belofte en werkelijkheid van de democratie, het ‘democratisch tekort’, vindt het populisme een vruchtbare bodem. Als de omstandigheden gunstig zijn zal er geregeld een populistische beweging groeien die stelt dat het tijd wordt dat de burgers eindelijk eens echt aan de macht komen en die belooft dat alles anders wordt als zij het voor het zeggen krijgen.
Soms vervult het populisme een nuttige signaalfunctie. Het brengt problemen aan de orde die de traditionele partijen onvoldoende hadden opgenomen. Het gebeurt ook dat een bestaande partij haar oorspronkelijke programma heeft verlaten en een deel van haar kiezers verweesd heeft achtergelaten. Dan kan een populistische beweging het linkse of rechtse gat in de markt vullen.
Toch ziet van Rossem meer nadelige effecten. Het populisme staat vijandig tegenover het democratische systeem. Populisten hebben niets op met democratische besluitvorming, noch binnen de beweging zelf, noch in de politieke realiteit. Ze geloven in charismatisch leiderschap en willen grondwettelijke vrijheden afschaffen. Doordat zij de parlementaire democratie permanent verdacht maken als een schijndemocratie, brengen de populisten de democratie, die al twee eeuwen voor stabiliteit zorgt, grote schade toe. Zij scheppen een klimaat van permanent wantrouwen en systeemvijandigheid zonder dat ze een werkbaar alternatief bieden.
Het hedendaagse populisme is volgens van Rossem geen nieuw fascisme of racisme. Het is een defensieve reactie op wat als onmiddellijke bedreiging van de eigen cultuur wordt ervaren. Dit mag dan correct zijn, met zijn opvattingen over het charismatische leiderschap en zijn nationalistische ideeëngoed draagt het er wel de kiemen van. Zo vormt het een permanente bedreiging voor de rechtsstaat.
Het moderne populisme wordt bovendien gesteund door de televisie. Die leent zich bij uitstek voor de populistische stijl. Dat leidt ertoe dat ook de traditionele politici zich populistisch gaan gedragen en zich gemakzuchtig aansluiten bij de retoriek van de systeemvijandigheid. Ze worden daarbij gestimuleerd door een groot deel van de journalisten, dat zijn heil zoekt in een simpel moralisme, zonder nauwkeurig en onsentimenteel te analyseren hoe de macht eigenlijk werkt.
Valt er iets te doen aan de regelmatige populistische oprispingen die de stabiliteit van de vertegenwoordigende democratie bedreigen? Van Rossem meent van niet. Het ‘democratische tekort’ zal altijd blijven, de burger zal zich nooit helemaal vertegenwoordigd voelen. Een democratische samenleving drijft nu eenmaal altijd op compromissen waarin niet iedereen zich helemaal kan vinden. De parlementaire democratie heeft echter al twee eeuwen bewezen het enige systeem te zijn dat maatschappelijke stabiliteit verschaft. Maar ze zal nooit perfect zijn omdat ze menselijk is.
Maarten van Rossem schetst de historische context waarin het naoorlogse populisme kon groeien en gedijen. Hij trekt niet van leer tegen de populistische bewegingen maar ontkracht vakkundig en bedaard een aantal hardnekkige beweringen en mythes van de populistische beweging zoals die zich in Nederland in verschillende gedaantes heeft aangediend.
Zijn betoog is zeer inzichtelijk en laat zich zeer vlot lezen.
Ook voor niet-Nederlanders een aanrader zonder meer!
© Minervaria
Lees ook:
Geen opmerkingen:
Een reactie posten