NUSSBAUM, M., Oplevingen van het denken. Over de menselijke emoties. (Vert. Upheavals of Thought. The Intelligence of Emotions, 2001) A’dam, Ambo, 2005 (2e dr.), 710 pp. – ISBN 90 263 1872 3Emoties geven vorm aan het landschap van ons geestelijke en sociale leven, zegt Martha Nussbaum. Marcel Proust noemt ze ‘bodemverheffingen van het brein’.
Toch werden emoties in de Westerse filosofie lang naar het verdomhoekje verwezen. Emoties zouden redeloze sensaties zijn, ongericht en niet vatbaar voor rede en verstandelijke overwegingen. Ze zouden het leven alleen maar lastig maken en redelijk gedrag in de weg staan. Als leidraad voor moraal of denkbeelden over een goed leven kunnen ze al zeker niet dienen. Geen wonder dat de aanhangers van de rede er niet goed raad mee wisten en godsdiensten menen beroep te moeten doen op externe machten om de slechte neigingen van mensen te beteugelen.
Deze opvatting strookt echter niet met de realiteit, stelt Martha Nussbaum, en doet onrecht aan een belangrijk aspect van het menselijk leven. Ze zet haar betoog in met haar persoonlijke verhaal van het verdriet en de ontreddering bij het onverwachte overlijden van haar moeder. Haar emoties waren duidelijk niet redeloos en ongericht, maar intelligente reacties op het verlies van een persoon die voor haar waardevol was.
Met deze opvatting schaart Martha Nussbaum zich aan de zijde van de Griekse en Romeinse stoïcijnen. Volgens de stoïcijnen zijn emoties waardeoordelen die een groot belang voor ons welbevinden toekennen aan zaken en mensen die we niet in de hand hebben. Zij is het echter niet eens met de stoïcijnse conclusie dat emoties altijd een slechte leidraad zijn voor het handelen en zoveel mogelijk uit het goede leven gebannen moeten worden. Volgens haar vormen emoties integendeel een belangrijke en zelfs onmisbare basis voor een ethisch leven. In dit lijvige werk onderzoekt ze of en hoe deze stelling hout snijdt.
Daarvoor is in de eerste plaats een toereikende theorie over emoties nodig. Het eerste deel van haar werk wijdt Martha Nussbaum dus aan een filosofische analyse van de emoties. Hierin verruimt zij de oorspronkelijke visie van de stoïcijnen. Waardeoordelen zijn cognitieve processen in de moderne betekenis van het ontvangen en verwerken van informatie, die voor een groot deel niet-verbaal en niet-rationeel verlopen. Deze visie noemt zij een cognitief-evaluatief of neostoïcijns standpunt.
In een zorgvuldig opgebouwd betoog onderzoekt zij vervolgens de geldigheid van haar uitgangspunt. Het literaire werk van Marcel Proust is het aanknopingspunt en vormt de rode draad. Ze maakt een kritische analyse van de visie van belangrijke filosofen, en fundeert haar standpunt op de resultaten van psychologisch en neurowetenschappelijk onderzoek over emoties. Vervolgens herziet ze haar basishypothese en vult deze aan op basis van inzichten in de emoties van dieren, de culturele bepaaldheid en uitingen van emoties en het belang van de vroegkinderlijke relaties als wortels voor onze volwassen emoties (de objectrelatietheorie). Een uitstapje naar de Kindertotenlieder van Mahler laat haar toe haar theorie nog verder te verfijnen.
In dit deel slaagt Martha Nussbaum er volgens mij met glans in het standpunt van de ‘tegenpartij’ te weerleggen. Emoties zijn wel degelijk geen ongestuurde driften waaraan we overgeleverd zijn en die geen enkel verband hebben met de persoonlijke geschiedenis of de sociale context. Integendeel, wanneer we inzien hoe de persoonlijke vroegkinderlijke ervaringen van mensen negatieve emoties voeden die uiteindelijk kunnen leiden tot de maatschappelijke uitsluiting van groepen mensen, dan beseffen we pas goed hoe zwaar de ethisch-politieke consequenties van emoties wegen.
Haar analyse leidt onvermijdelijk tot de conclusie dat zowel positieve als negatieve emoties essentieel zijn voor de ontwikkeling van moraal en zelfbesef. Moraal kan niet ontstaan zonder emoties en is er voor haar voortbestaan voortdurend van afhankelijk. Deze visie biedt volgens haar een paar voordelen. Ze impliceert de waardering van de menselijke vrijheid. En omdat ze emoties beschouwt als de erkenning van afhankelijkheid en onvolledigheid, biedt ze ook perspectieven voor de ontwikkeling van een moraal van liefde, respect en mededogen.
Op welke manier nu kunnen emoties, die in de eerste plaats gericht zijn op het persoonlijk welbevinden, positief bijdragen aan een ethisch goed leven, dus ook gericht zijn op het welbevinden van anderen? Nussbaum wil deze vraag beantwoorden voor twee emoties die een grote rol spelen in de moraal: mededogen en liefde.
In het tweede deel van haar werk toont Nussbaum aan hoe mededogen een onmisbare schakel is in een goede menselijke ethiek. Mededogen vertrekt immers van het gezichtspunt van de toeschouwer, en is dus afhankelijk van subjectieve inschattingen. Die zijn natuurlijk niet betrouwbaar als fundering voor een algemene ethiek. Verschillende filosofen en denkers hebben mededogen als ethisch richtsnoer dus willen vervangen door de rede. Nussbaum toont aan waarom een dergelijke benadering tekort schiet. Voor haar is mededogen als emotie weliswaar feilbaar en onvolmaakt, want mogelijk onevenwichtig en partijdig, maar wel een betere leidraad voor ethiek dan de zuivere rede. En een liberale democratie kan niet buiten mededogen als ethisch fundament, stelt ze.
De vraag is dan ook hoe een meedogende samenleving eruit ziet. Martha Nussbaum is hier zeer duidelijk in. Alleen een samenleving die in al haar geledingen een gezonde emotionele ontwikkeling stimuleert kan een moraal van mededogen ondersteunen. Dit werkt zij voor verschillende samenlevingsaspecten ook bondig uit. In een dergelijke samenleving dienen er tegelijk rechtvaardige instituties te zijn, omdat men het onvolmaakte mededogen niet helemaal kan overlaten aan het particulier initiatief.
Als argument voor goed uitgebouwde sociale voorzieningen in een land kan dit zeker tellen!
Over wat rechtvaardig is zal er in ieder geval verschil van mening zijn. Nussbaum heeft bijvoorbeeld kritiek op de visie van John Rawls, en plaatst er haar eigen vermogensbenadering tegenover. Maar omdat dit buiten de context valt gaat zij er in dit werk niet op in.
Het verdedigen van mededogen als ethische emotie is echter betrekkelijk eenvoudig, zegt Nussbaum. Met de liefde, en dan vooral de erotische liefde, ligt het moeilijker. Liefde is immers nog partijdiger en maakt mensen kwetsbaar, en is daardoor gekoppeld aan jaloezie en woede. Liefde is moreel problematisch en heeft verheffing nodig om te kunnen bijdragen aan een ethisch leven. De vraag is dus hoe partijdige, afhankelijke en mogelijk jaloerse en wraakzuchtige liefde zodanig kan hervormd worden dat ze steun biedt aan algemeen sociaal mededogen, wederkerigheid en respect voor individuen.
In het derde en laatste deel onderzoekt ze verschillende traditionele opvattingen over de mogelijkheid om de liefde tot een morele deugd te verheffen. Hiertoe analyseert ze de werken van representatieve filosofen en kunstenaars uit verschillende periodes in de Westerse geschiedenis.
De meeste pogingen om de menselijke liefde een ethische dimensie te geven schieten volgens Nussbaum tekort. Zij wijzen de menselijke onvolmaaktheid af en spiegelen een onbereikbaar ideaal voor dat de menselijke lichamelijke liefde verlaagt. Daarmee verlagen ze ook alle groepen die met lichamelijkheid en onvolmaaktheid geassocieerd worden – vrouwen, zwarten, joden, homoseksuelen. Alhoewel haar analyse vaak moeilijk te volgen was omdat ik niet voldoende vertrouwd ben met de besproken teksten, heb ik er toch enkele verrassende inzichten aan overgehouden.
In het literaire werk van de Ierse schrijver James Joyce vindt zij haar eigen overtuiging het beste weergegeven. In de liefde worden we geconfronteerd met de onvolledigheid en onvolmaaktheid van mensen, zowel bij onszelf als bij anderen. Als we deze niet afwijzen maar aanvaarden kunnen we kiezen voor sociale rechtvaardigheid omdat iedereen onvolledig en onvolmaakt is en als dusdanig behoeftig maar ook de moeite waard om te worden liefgehad.
"Oog hebben voor de voor iedereen geldende behoeften van het lichaam is een wezenlijke stap naar een afwijzing van bekrompenheid en rassenhaat", stelt zij (p. 612). Dit is een krachtig pleidooi voor vrijzinnig internationalisme.
Volle vier jaar stond deze turf op de boekenplank geduldig te wachten. Het leek me bijna ondoenbaar om dit dikke werk te doorworstelen. Ik had echter kunnen weten dat dit helemaal niet nodig was. Martha Nussbaum schrijft immers altijd uitzonderlijk toegankelijk, ook voor een niet-filosoof. Anders dan veel vakgenoten hanteert ze een eenvoudige en begrijpelijke taal en vermijdt zoveel mogelijk hinderlijk vakjargon. Dank zij de vakkundige vertaling van Patty Adelaar komt haar soms bijna poëtische taalgebruik ook in het Nederlands volledig tot zijn recht.
Dit werk is een schoolvoorbeeld van zorgvuldig filosofisch redeneren met veel aandacht voor details. Het betoog is stevig en veelzijdig onderbouwd door filosofische studie, wetenschappelijk onderzoek, de studie van kunst en literatuur en in even grote mate eigen ervaring en intuïtie. Het is dus ook een zeer persoonlijk werk, en de zorgzaamheid waarmee Nussbaum het thema aanpakt getuigt van hetzelfde respect, mededogen en liefde die ze in haar werk behandelt. Dat zij consequent de vrouwelijke derde persoonsvorm gebruikt is dan ook zeker geen detail.
Natuurlijk heeft Martha Nussbaum in dit werk het probleem van emoties in de ethiek niet opgelost. Maar met zijn ontzettend rijke inhoud biedt dit inspirerende en ongemeen boeiende boek in ieder geval veel stof tot nadenken. Terecht spreekt The New York Times over het magnum opus van Martha Nussbaum.
© Minervaria
Geen opmerkingen:
Een reactie posten