De wereld zonder ons

WEISMAN, A., De wereld zonder ons. (Vert. The World Without Us) A'dam,/A'pen, Uitg. Atlas, 2007, 359 pp. – ISBN – 978 90450 0057 2

In een afgelegen en schaars bezocht hoekje van het Slate Museum in het Welshe stadje Llanberis kan je je even in een wereld zonder mensen wanen. Door een korte tunnel in de rotsen leidt een pad met een half begraven treinspoortje naar een indrukwekkende oude groeve. Tussen meer dan 80 meter hoge steile leistenen rotswanden ligt een meer, rondom begroeid met jonge berken en struikgewas. De eekhoorns schoten er voor mijn voeten weg. Ongetwijfeld zwommen er vissen in het water, en tussen het stuikgewas sprongen en kropen heel zeker verschillende soorten kikkers en hagedissen. Af en toe zag je een vogel over het water scheren en in het groen verdwijnen. En in de hemelse stilte ontdekte ik dat het anders altijd aanwezige suizen, brommen en dreunen in mijn hoofd helemaal was verdwenen.

Honderd jaar en meer geleden heerste in de leisteengroeve van Llanberis een hels lawaai van sissende en stampende topzware, door stoom aangedreven, machines dat het kappen van de steenhouwers overstemde. Uit de groeve wordt al meer dan 50 jaar geen leisteen meer gehaald. Behalve de uitgehakte wanden en het meer, is het verweerde en onbruikbare smalspoor de enige getuige van vroegere menselijke activiteit. Een paradijs op aarde.

Zou de aarde echt een paradijs worden als de mensen er verdwenen waren? Of verandert op termijn de wereld in een braakliggend stuk grond, waar niets meer kan gedijen en de elementen vrij spel krijgen? Een generatie geleden waarschuwden onheilsprofeten voor de nucleaire vernietiging van de mensheid. Tegenwoordig leven we onder de dreiging van de vergiftiging van het milieu, de definitieve verdwijning van duizenden dier- en plantensoorten en de opwarming van het klimaat.

Hoe zou de rest van de wereld reageren als ze ineens werd verlost van de genadeloze druk die mensen op haar en onze mede-organismen uitoefenen? Hoe lang zou het duren voor het klimaat zou terugkeren naar het punt waar het gebleven was voor wij al onze motoren startten? Hoelang zou het duren voor de natuur haar verloren terrein zou herwinnen en het paradijs zou herstellen waarin Homo Habilis verscheen? Zou de natuur ooit al onze sporen kunnen uitwissen? Of zijn sommige daarvan zo onnatuurlijk dat ze onverwoestbaar zijn? Welke erfenis zal de mensheid de verre toekomst nalaten?

Natuurlijk kunnen wij dat niet met zekerheid weten. Maar we zouden er wel kunnen over fantaseren. Alan Weisman stelt zich voor hoe de wereld er zou uitzien als de mens door een of andere ramp plotseling zou verdwenen zijn. Om een idee te krijgen hoe de wereld zonder ons verder zou gaan moeten we kijken naar de wereld zoals die was voor de mens verscheen, hoe ze sedertdien veranderd is en welke rol de mens hierin heeft gespeeld. Dit is een geweldige onderneming.

Want geen enkele diersoort heeft zoveel invloed uitgeoefend op het totale ecosysteem van de aarde als de mens. De oermens die opging in de natuur is een fabeltje. Zelfs het oerbos draagt de sporen van de mens en het ongerepte oerwoud van de Amazone herbergt sporen van menselijke ontginning. Met behulp van hun vernuft hebben mensen vanaf hun prille bestaan de natuur gebruikt en naar eigen hand gezet. Mensen hebben bomen gekapt, struikgewas verbrand, het leefgebied van dieren verstoord en de bewoners verjaagd of gedecimeerd. Het uitsterven van de grote zoogdieren staat nagenoeg helemaal op rekening van de mens.

Op nog veel meer manieren heeft de mens zijn stempel gedrukt op de wereld. Hij heeft aardolie geboord, mijnen ontgonnen onder en aan het aardoppervlak, kerncentrales gebouwd, zendmasten en hoogspanningskabels opgericht, onverwoestbare of bijna niet af te breken kunststoffen gefabriceerd, in oorlogen hele gebieden met uiterst giftige stoffen onherstelbaar verwoest.

Op minder spectaculaire wijze heeft de mens de natuur beheerst door aan landbouw te doen, moerassen droog te leggen, miljoenensteden te bouwen, immense kanalen en tunnels te graven, diersoorten te domesticeren en te exporteren naar gebieden waar ze hele inheemse populaties verjagen, decimeren of vernietigen.
En ons exuberant gebruik van fossiele brandstoffen dreigt nu uit te monden in een versnelde en verhevigde verandering van het klimaat op aarde.

Weisman bespreekt systematisch alle gevolgen van de aanwezigheid van de mens op aarde, hoe de mens vanaf zijn verschijnen fauna en flora heeft beïnvloed en het hele ecosysteem naar zijn hand heeft gezet, hoe hij de natuur heeft bewerkt en omgevormd tot zijn habitat, en hoe zijn artefacten het aanzien van de wereld grondig hebben veranderd.
Sommige van die ingrepen zullen de tand des tijds niet overleven, maar andere, zoals bepaalde kunststoffen, zullen de wereld voorgoed belasten.

Bij elk van deze aspecten stelt hij zich de vraag wat er zou gebeuren als de mens er plots niet meer zou zijn. Vaak gaat hij daarvoor uit van bestaande situaties, bijvoorbeeld verlaten steden of mijnen of een invasie van geïmporteerde diersoorten. Hij heeft overal op de wereld, maar vooral in de Verenigde Staten, met mensen gesproken die de noodzakelijke infrastructuur moeten onderhouden van ingewikkelde bouwwerken.

Zijn boek bevat een schat aan informatie over hoe het ecosysteem functioneert, hoe en op welke manier de mens zijn stempel op de aarde zet en het milieu belast en vervuilt en wat de gevolgen ervan zullen zijn.

Misschien zal de natuur weer volop kunnen floreren als de mens verdwenen zou zijn. Maar omdat sommige dingen die we gedaan hebben onherroepelijk zijn, zou de planeet die na onze definitieve verdwijning resteert niet dezelfde planeet zijn die er geweest was als wij nooit ontstaan waren. Er zijn dingen die nooit meer zullen veranderen en processen die slechts na duizenden jaren en zelfs eeuwen zullen afgelopen zijn. De toekomst kan en zal geen volmaakt spiegelbeeld van het verleden zijn.

De aarde zal het echter prima doen zonder ons, zo verzekeren deskundige natuurwetenschappers. Dit mag dan misantroop klinken, ik ben het helemaal met hen eens. Maar niet alles wat de mens heeft voortgebracht is negatief voor de aarde. En de mens is zelf ook een product van de natuur.

Als we waarde hechten aan het voortbestaan van de mensheid, is volgens Weisman een drastische geboortebeperking de enige oplossing. Er zijn nu al 6,5 miljard mensen. Als we doorgaan zoals nu zijn we in 2050 met 9 miljard. Als vanaf nu elke vrouw slechts één kind krijgt, dan zouden we rond 2075 nog slechts met ongeveer de helft zijn en in 2100 met 1,6 miljard. Met dit veel kleiner aantal zou de mensheid beduidend beter kunnen profiteren van de technologische vooruitgang, als men dan maar de bevolkingsgroei in het oog houdt.

Dit klinkt wel logisch, maar het werkt slechts als mensen zich beperken. Een opgelegde beperking druist echter in tegen de politiek liberale opvatting van de individuele vrijheid. Een vrijwillige beperking is, zeker in landen waar kinderen de verzekering zijn voor de oude dag, onrealistisch en onhaalbaar.
En in de rijke landen zien we dat mensen die onvrijwillig kinderloos blijven vaak hemel en aarde verzetten om toch eentje te krijgen.

In deze fundamentele kwestie worden we geconfronteerd met de vraag waar de individuele keuzevrijheid eindigt in functie van het collectief welzijn. China heeft indertijd gekozen voor het laatste, met alle voordelen maar ook ellende vandien. Het is in ieder geval een stevige uitdaging voor het liberale Westen.

Hoe dan ook, het boek van Weisman is een eye-opener. Het is geschreven door een milieubewuste journalist, die zich zeer degelijk heeft gedocumenteerd. En omdat de verschillende hoofdstukken ook los van elkaar te lezen zijn, hoef je niet het hele boek in een keer te verhappen.

© Minervaria