De symbiotische planeet

MARGULIS, L., De symbiotische planeet. (Vert. The Symbiotic Planet) A'dam/A'pen, Uitg. Contact, 1999, 157 pp. – ISBN 90 254 9633 4

Lynn Margulis is hoogleraar Geowetenschappen aan de Universiteit van Massachusetts. Zij heeft een theorie geformuleerd over de oorsprong van organismen met cellen met een kern en heeft daarmee de Seriële Endosymbiosetheorie (S.E.T.) gefundeerd. Deze theorie wordt nu algemeen geaccepteerd als de wijze waarop cellen met een celkern (eukaryoten) zijn ontstaan. Uit deze eencelligen zijn alle meercellige organismen, dus ook de mens, gegroeid.

In haar boek vertelt zij eerst hoe ze tot deze opvatting is gekomen. In de eerste hoofdstukken krijg je een onthullend en ontnuchterend beeld hoe moeilijk het is om in de wetenschappelijke wereld met een andere dan de gangbare visie voet aan de grond te krijgen. Met alle respect voor de vastberadenheid van Margulis, vind ik haar relaas toch vaak op een verongelijkte klaagzang lijken.

Vervolgens legt zij uit wat de S.E.T. inhoudt en welke argumenten deze theorie ondersteunen. Hierna volgt een poging tot samenvatting van deze ingewikkelde materie.

Al het leven dat wij nu kennen stamt af van de kleinste aller levensvormen, bacteriën. De S.E.T. stelt dat eukaryoten zijn ontstaan door fusie van bacteriën, die elk hun genetisch materiaal meegebracht hebben. Deze bacteriën verhielden zich tot elkaar in een symbiotische relatie, waarbij er een soort taakverdeling ontstond in de nieuwe cellen met een celkern.

Symbiose is het systeem waarbij de leden van verschillende soorten fysiek samenleven tot wederkerig profijt. Zonder symbiose kunnen de meeste levende organismen niet voortbestaan. Ook voor het ontstaan van soorten is symbiose nodig. Er ontstonden pas soorten toen bacteriën zich tot grotere cellen – de voorouders van planten en dieren – verenigden. Margulis legt uit hoe symbiose heeft geleid tot het ontstaan van complexe cellen en uiteindelijk ook tot organismen als schimmels, planten en dieren.

Dat planten- en dierencellen door symbiose zijn ontstaan staat nu nog nauwelijks ter discussie. Margulis is er echter ook van overtuigd dat nieuwe soorten ontstaan door samensmelting van oude soorten, uiteraard op cellulair niveau. Deze visie was in elk geval bij het verschijnen van haar boek nog controversieel. Op basis van haar theorie stelt zij ook een andere indeling van de soorten voor dan de gangbare. Deze indeling is in bijlage opgenomen.
Tenslotte gaat zij in op de consequenties van deze theorie voor onze kijk op de aarde als ecosysteem.

Symbiose is ook de manier waarop de verschillende soorten zich tot elkaar verhouden in het ecosysteem van de aarde. Volgens Margulis zijn wij allemaal symbionten op een symbiontische planeet. Dit is de Gaia-hypothese, de metafoor die Dawkins bestrijdt omdat ze een eenzijdige en nepromantische voorstelling van zaken geeft.

In het laatste hoofdstuk ontkent Margulis echter deze interpretatie met kracht. Het beeld van Gaia staat niet voor het oude geloof in Moeder Aarde, maar voor het ecosysteem van de aarde, waarin de mens niet anders is dan zijn planeetgenoten: een meercellig organisme dat in symbiotisch verband leeft met alle andere organismen. "Voor de natuur vormen wij geen bedreiging, maar voor onszelf wel. Het idee dat we al het leven zouden kunnen vernietigen, inclusief alle bacteriën die welig tieren in de waterbassins van onze kerncentrales en kokendhete bronnen, is belachelijk." (p. 135)

Daar kan ik het volkomen mee eens zijn. Het relativeert de opgeblazen Gaia-retoriek en het milieu-activisme en brengt het terug tot zijn ware proporties.

Het boek leest vlot, en de materie is op een begrijpelijke manier gepresenteerd. Boeiend is de weergave van het proces waarmee de theorie is onderbouwd, door middel van experimenten, redenering en falsificatie.

De tekst wordt gevolgd door een lijst noten, tevens bronnenlijst, en een handig trefwoordenregister.

© Minervaria

Aansluitend:
Op 22 november 2011 is Lynn Margulis overleden aan de gevolgen van een zware hersenbloeding. Haar baanbrekende hypothese over het ontstaan van de Eukaryoten werd lang omstreden maar wordt nu algemeen aanvaard.
Lynn Margulis: An Unforgettable Woman