Het halssieraad van de Neanderthaler

ARSUAGA, J.L., Het halssieraad van de Neanderthaler. Op zoek naar de eerste denkers. (Vert. El collar del neandertal 1999) A'dam, Wereldbibliotheek, 2006, 302 pp. – ISBN 90 284 2025 8

Anders dan je uit de hoofdtitel zou afleiden, gaat dit boek niet over de Neanderthalmens. Het is een zoektocht naar de oorsprong van de mens als bewust en denkend wezen. Juan Luis Arsuaga, hoogleraar paleontologie in Madrid en Londen, is een van de leiders van de opgravingen in Atapuerca in Spanje. Dit is een van de belangrijkste prehistorische vindplaatsen in de wereld. Een uitdaging dus, temeer omdat Spaanse paleontologen zelden het wereldnieuws halen.

In zijn boek wil Arsuaga de vraag beantwoorden hoe mensen geworden zijn wie ze zijn. Mensen zien er niet alleen anders uit dan de meeste dieren, ze hebben ook een heel afwijkende geest. We beschikken over zelfbewustzijn, we hebben een scheppende geest en denken en handelen symbolisch. Wanneer en hoe zijn deze specifieke kenmerken ontstaan? Wat vertelt ons de paleontologie over de oorsprong en evolutie van de mens? Om een degelijk antwoord te krijgen op zijn vragen, verdiept Arsuaga zich in de oorsprong van ons lichaam én van onze manier van leven.

In het eerste deel van zijn boek bespreekt hij in vogelvlucht de eerste miljoenen jaren van de menselijke evolutie, die zich in Afrika afspeelde tot er een soort ontstond die in staat was om zich eerst in Azië en daarna in Europa te vestigen. Over de geest van deze hominiden kunnen we enkel iets weten door de studie van hun werktuigen. Van deze soort stamt de Neanderthalmens af, die tot de verbeelding spreekt omdat hij evenveel op ons gelijkt als van ons verschilt. Wij hebben immers een gemeenschappelijke voorouder, de Homo Antecessor van wie Arsuaga zelf de ontdekking op zijn palmares heeft staan.

Het tweede deel geeft een beeld van de omgeving waarin de mens evolueerde, de ecosystemen, gemeenschappen van planten en dieren waarvan hij deel uitmaakte, en de veranderingen die zich hebben voltrokken als gevolg van de ijstijden. Beter inzicht in de context waarin de mens evolueerde geeft ons een duidelijker beeld van wat nodig was om daarin te overleven. Daarvan zijn op het Iberisch schiereiland, meer bepaald in Spanje, nog zeer veel resten te vinden. Door zijn ligging tijdens de ijstijden, heeft vooral het Atapuercagebergte een prominente plaats in de prehistorie van Europa. Hier zijn zeer rijke en interessante vondsten gedaan die een licht werpen op de evolutie van de mens.

In het derde deel komt Arsuaga uiteindelijk tot de kern van zijn zoektocht naar de geest en het gedrag van de Neanderthaler en de vroege mens. Allebei zijn ze als volwaardige mensen te beschouwen. Maar ze verschilden van elkaar op belangrijke aspecten, omdat ze een verschillende koers kozen om dezelfde ecologische problemen op te lossen. Volgens Arsuaga heeft de Homo Sapiens de strijd gewonnen door zijn meer aan symbolisch gedrag, waarvan het gebruik van taal een van de belangrijkste uitingen is. Of deze hypothese overeenstemt met de realiteit, zullen we waarschijnlijk nooit met zekerheid weten.

Het geheel is een boeiend boek van een wetenschapper die de vondsten van opgravingen kritisch toetst aan verschillende hypothesen en tenslotte voorlopige conclusies trekt.

Er zijn wel een paar beperkingen aan deze publicatie. In de eerste plaats dateert het boek uit 1999, en zijn de meest recente vondsten en hun interpretaties er uiteraard niet in opgenomen. Vervolgens is het wetenschappelijk bronnenmateriaal vrij beperkt tot het Spaanstalige gebied. Anderzijds biedt dit dan weer het voordeel dat een gewoonlijk onbekende invalshoek wordt belicht. Ik miste ook regelmatig een geografisch overzicht van de vindplaatsen.

Niettemin is het een zeer instructief boek over de herkomst en evolutie van de mens en zijn geestelijke vermogens. Arsuaga komt duidelijk beslagen op het ijs. Hij heeft tevens geprobeerd zijn ingewikkeld verhaal zo boeiend mogelijk te maken. Daarin is hij zeker geslaagd, al vraagt het toch behoorlijk wat concentratie om de veelheid van gegevens op te nemen en te ordenen.

Het werk bevat een uitgebreide bronnenlijst. Daarin zijn jammer genoeg de meeste aangehaalde werken Spaanstalig, en dus niet toegankelijk voor de doorsnee Nederlandstalige lezer.

© Minervaria